راهبردهای ترکیه در آسیای مرکزی؛ از پان‌ترکیسم تا یارگیری نظامی-اقتصادی
کارشناس قرقیز در مسائل ترکیه معتقد است ترکیه در آسیای مرکزی بوده و خواهد بود زیرا پیوندهای فرهنگی و زبان مشترک وجود دارد اما آنکارا به عنوان یک جایگزین و نه شریک اصلی منطقه است.
«آرسین اوسیانوف» کارشناس مسائل ترکیه در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری فارس در بیشکک گفت: ترکیه برای نفوذ در آسیای مرکزی در اکثر کشورهای منطقه از پان‌ترکیسم و در تاجیکستان از داعیه و شعار اسلام‌گرایی استفاده می‌کند.
وی با اشاره به افزایش فعالیت ترکیه در قفقاز و غرب آسیا به ویژه در منطقه آسیای مرکزی گفت: سیاست خارجی ترکیه بر چندین پایه ایدئولوژیک یا بهتر بگوییم سه مورد استوار است: در غرب آسیا استفاده از داعیه و شعار اسلام‌گرایی عمدتاً در دستور کار است در این راستا تمایل ترکیه به رهبری جهان اسلام، نئو عثمانی‌گرایی و تمرکز بر سرزمین‌هایی که زمانی بخشی از امپراتوری عثمانی بودند.در آسیای مرکزی، ترکیه در حال حاضر به پان ترکیسم روی آورده است و تا حدی از داعیه اسلام‌گرایی در رابطه با تاجیکستان استفاده می‌کند. ما شاهد تلاش آنکارا برای تثبیت نفوذ خود در کشورهای ترک زبان هستیم، به ویژه که کشورهای منطقه به روابط تجاری، اقتصادی، فرهنگی و بشردوستانه با ترکیه علاقه نشان می‌دهد.
اوسیانوف ادامه داد: ترکیه یکی از اولین کشورهایی بود که استقلال جمهوری‌های آسیای مرکزی را در دهه 90 به رسمیت شناخت. با افتتاح موسسات آموزشی حضور خود را در بعد فرهنگی تقویت کرد. در همان سال‌ها چارچوب جلسات سران کشورهای ترک زبان شکل گرفت که امروزه به سازمان کشورهای ترک تبدیل شده است.
کارشناس قرقیز در مورد بُعد نفوذ اقتصادی آسیای مرکزی گفت: ترکیه یکی از شرکای اصلی تجاری و سرمایه گذاری جمهوری‌های ترک زبان منطقه است که در عین حال بعد از روسیه و چین قرار دارد. نهادهای تجاری ترکیه در همه کشورهای منطقه نمایندگی دارند، اما عمدتاً اینها شرکت‌های کوچک و متوسط هستند. با این حال، تلاش می‌کنند تا در ساخت و بازسازی تاسیسات زیربنایی مشارکت فعال داشته باشند.به عنوان مثال، شرکت‌های ترکیه‌ای در ساخت فرودگاه‌های عشق آباد و بازسازی فرودگاه آلماتی نیز سرمایه گذاری کرده‌اند. ترکیه در حال ساخت بلندترین ساختمان در تاشکند - Nest one است و حتی در تاجیکستان نیز شرکت‌های ترکیه‌ای در حال ساخت ساختمان هتل پنج ستاره Ismoili Somoni Marriott هستند.
وی افزود: اگر در سال‌های گذشته، ترکیه بیشترین سرمایه‌گذاری را به قزاقستان و قرقیزستان اختصاص می‌داد، در پایان سال ۲۰۲۱، آنکارا در ازبکستان یک رکورد در سرمایه‌گذاری حدود ۱.۲ میلیارد دلار ثبت کرد. سرمایه‌گذاری‌های اصلی در بخش ساخت و ساز، معدن ،صنعت، انرژی و تجارت است.
اوسیانوف به دستورکار همکاری ترکیه با کشورهای آسیای مرکزی در حوزه فرهنگی و بشردوستانه اشاره کرد و گفت: سال‌هاست که اقدامات ترکیه در این منطقه عمدتاً در قرقیزستان و قزاقستان و تا حدی در سایر جمهوری‌ها توسعه یافته است. با گنجاندن ازبکستان در سازمان کشورهای ترک زبان و اعطای وضعیت ناظر به ترکمنستان در این سازمان، فرصت‌ها برای ارتقای "قدرت نرم" ترکیه در حال گسترش است. علاوه بر این، در چارچوب ATC در حال حاضر سازمان‌هایی وجود دارند که با این بخش سروکار دارند، به عنوان مثال ترکسوی. دانشگاه‌ها و مدارس ترکیه در کشورهای منطقه فعالیت می‌کنند. از سال 2010، مؤسسه یونس امره در قزاقستان فعالیت می‌کند که در آن زبان ترکی تدریس می‌شود. برنامه آموزش زبان ترکی با حمایت سفارت ترکیه در بیشکک در حال اجراست که امکان سفر به ترکیه برای تحصیل این زبان را نیز فراهم می‌کند.
وی حمایت ترکیه از ابتکاراتی با هدف عمومیت بخشیدن به فرهنگ و تاریخ مشترک را یاد آور شد و بازی‌های جهانی عشایر در قرقیزستان را مثال زد که در سال 2022 ترکیه میزبان این بازی‌ها بود. به طور کلی ترکیه به دلیل نزدیکی فرهنگی و زبانی از تمامی مزیت‌ها در این زمینه برخوردار است.
کارشناس قرقیز به سیاست خارجی ترکیه پرداخت و گفت: این کشور در سال‌های اخیر در حوزه سیاست خارجی از ابزار فشار دیپلماتیک نیز استفاده کرده و به معنای واقعی کلمه از کشورهای منطقه خواسته است تا حضور هماهنگ و همه جانبه ترکیه را در منطقه تضمین کنند. به عنوان مثال، در قرقیزستان، آنکارا خواستار تعطیلی سازمان‌های آموزشی شده است که زمانی توسط خود ترکیه معرفی شده بود؛ چرا که در حال حاضر با رهبری جنبش حزب «فتح الله گولن» مرتبط است. در مقابل، ترکیه یک شبکه آموزشی جدید به نام "معارف" ارائه کرد. تاکید ترکیه در مورد تهدید تروریستی سازمان "ثبات" در قرقیزستان در سال 2016 به عنوان نقض حق حاکمیت قرقیزستان در مورد تعیین سیاست خود مورد توجه محافل سیاسی قرار گرفت که منجر به سرد شدن روابط شد.
وی ادامه داد: در سال 2021، «آرخان ایناندا» بنیانگذار سازمان ثبات، از قرقیزستان ربوده شد. به گفته اردوغان، این اقدام توسط سرویس‌های ویژه ترکیه انجام شده است. بیانیه مقامات ترکیه در اجلاس سازمان کشورهای ترک زبان در سمرقند در سپتامبر 2022 مبنی بر اینکه سازمان قبرس شمالی را به عنوان ناظر پذیرفته است، نامناسب بود اگرچه وزیر خارجه ازبکستان در یک کنفرانس مطبوعاتی این موضوع را تکذیب کرد.
اوسیانوف ادامه داد: بنابراین، آسیای مرکزی در روابط با ترکیه باید با اقدامات غیرقابل پیش بینی و ناهماهنگ آنکارا مقابله کند. با این وجود، امروز موقعیت ترکیه در منطقه از نظر همکاری‌های نظامی-فنی تقویت شده است. در سال 2022، ترکیه قراردادهای چارچوب همکاری در حوزه نظامی را با قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان امضا کرد و در چارچوب همکاری نظامی-فنی با قرقیزستان، این کشور چندین پهپاد از ترکیه خریداری کرد.
به طور کلی ترکیه در آسیای مرکزی بوده و خواهد بود زیرا پیوندهای فرهنگی و زبان مشترک وجود دارد اما، ترکیه به عنوان یک جایگزین و نه شریک اصلی منطقه است. نباید ارتباط زیاد منطقه آسیای مرکزی با روسیه و چین، عضویت اکثر کشورها در سازمان‌هایی مانند سازمان امنیت دسته جمعی، اتحادیه اقتصادی اوراسیا را نادیده گرفت.
وی به عضویت همه کشورها منطقه در سازمان‌هایی که ابزار قدرت نرم و موجب تقویت نفوذ ترکیه هستند، اشاره کرد و در خصوص دستاورد آنکارا از تغییر عنوان سازمان کشورهای ترک تصریح کرد: فکر می‌کنم که تغییر نام مجمع پارلمانی کشورهای ترک زبان به مجمع پارلمانی کشورهای ترک با تغییر نام سازمان مادر CCTS به سازمان کشورهای ترک مرتبط است. بنابراین، کشورها به طور نمادین از یک هویت "ترکی" که دلالت بر زبان مشترک دارد، به هویت عمیق‌تر و گسترده‌تر "ترکی" که به معنای منشاء مشترک است، رفته‌اند. این ارتباط بسیار خوبی با ترکیه ایجاد می‌کند که حلقه اصلی این سازمان‌ها است. در همین راستا بهبود وجهه بین المللی ترکیه به ابتکار این کشور با حمایت سازمان ملل متحد برای تغییر نام بین المللی جمهوری ترکیه نهفته است.
اوسیانوف به مفهوم و پیامدهای تصویب کتاب‌های درسی تاریخ عمومی، جغرافیا و ادبیات ترک در نورسلطان پرداخت و گفت: این موضوع بسیار یادآور دهه 90 است، زمانی که کتاب‌های درسی برای دانش آموزان مدارس قرقیزستان توسط بنیادهای غربی مانند سوروس چاپ می‌شد. تا آنجا که من می‌دانم این کتاب‌های درسی به توصیه اجلاس سران کشورهای ترک تهیه شده است. تاکنون هیچ ابتکاری برای معرفی اجباری این موضوعات در حوزه آموزش متوسطه و عالی نشنیده‌ام.حتی اگر این کتاب‌های درسی و موضوعات مرتبط، مثلاً در قرقیزستان معرفی شوند، کاملاً ممکن است که به عنوان رشته‌های اختیاری باشند. اگر در مورد محتوا صحبت کنیم، آنگاه کاملاً بنابه تمایل کشورهای ترک زبان برای افزایش ادغام بر اساس تاریخ و فرهنگ مشترک تنظیم شده است.اخیراً در ترکیه و آذربایجان اصطلاح «دنیای ترک» اغلب برای تأکید بر وحدت خاصی از دولت‌ها و مردمان ترک زبان به کار می‌رود.
این کارشناس قرقیز حضور کشورهای آسیای مرکزی در رزمایش‌های نظامی ترکیه در دریای اژه، اتحادیه نظامی در منطقه به عنوان موازنه برجام یا شاید به عنوان جایگزین نمی‌داند و احتیاط کشورهای آسیای مرکزی را در این زمینه یادآور شد و گفت: تلاش‌های ترکیه برای مشارکت دادن منطقه به عنوان متحد در عملیات نظامی و حتی تشکیل یک سازمان نظامی در مقایسه با ابتکارات فرهنگی، بشردوستانه و اقتصادی کمتر موفقیت آمیز است. در اینجا، همه شرکای آسیای مرکزی محتاط هستند و ترجیح می‌دهند به منافع ملی خود پایبند باشند. به عنوان مثال، در جریان درگیری مسلحانه در قره باغ در سال 2020، جمهوری‌های آسیای مرکزی موضعی بی‌طرف اتخاذ کردند و تعهد خود را به حل و فصل مسالمت‌آمیز مناقشه اعلام کردند، هرچند که اندکی قبل از رویدادهای شناخته شده، اردوغان از کشورهای آسیای مرکزی خواست تا از باکو در بحران قره باغ حمایت کنند.
وی در این رابطه ادامه داد: قابل توجه اینکه اردوغان از قرقیزستان برای نشان دادن همبستگی علیه اسرائیل در مبارزه ترکیه در دفاع از فلسطین درخواست کرده بود. همچنین می‌توان به قزاقستان اشاره کرد. پس از وقایع ژانویه در آستانه، زمانی که قزاقستان مجبور شد برای کمک به سازمان امنیت جمعی مراجعه کند، ترکیه نشست کشورهای ترک زبان را تشکیل داد که در آن«چاووش اوغلو» وزیر امور خارجه ترکیه به اعضای سازمان پیشنهاد کرد که یک مکانیسم نهادی برای پاسخ به چالش‌های امنیتی و ثبات ایجاد کنند (مشابه سازمان امنیت دست جمعی) اما هیچ یک از کشورهای آسیای مرکزی از این ابتکار ترکیه حمایت نکردند.
وی از تاثیر حوادث غم انگیز اخیر ترکیه (زلزله) بر انتخابات و فرصت‌های اقتصادی ترکیه برای حفظ نفوذ در مناطق مختلف جهان اظهار داشت: واقعیت به گونه‌ای است که از دید کارشناسان و سیاستمداران، شرایط اضطراری احتمالی تقریباً همیشه نادیده گرفته می‌شود که به نوبه خود می‌تواند تمام برنامه‌ها، فرضیات و پیش‌بینی‌های قبلی را باطل کند. زلزله غم انگیز ترکیه دقیقاً چنین شرایطی دارد. تا آنجا که می‌دانم، در ترکیه پیشنهاد می‌کنند که انتخابات به تاریخ دیگری موکول شود یا یک سال به تعویق بیفتد. پیش از این، رئیس جمهور بر برگزاری انتخابات زودهنگام، یک ماه زودتر (نه در ژوئن، بلکه در ماه مه) اصرار داشت. فکر می‌کنم که همه مسائل با موضع رئیس جمهور ترکیه تعیین خواهد شد اما از قبل واضح است که زیان‌های اقتصادی ناشی از زلزله در ترکیه به طور جدی به وضعیت بحرانی این کشور ضربه می‌زند، جایی که نرخ تورم طبق داده‌های پایان سال 2022 از 80 درصد و همچنین نرخ بیکاری و بودجه فراتر رفته است. کسری بودجه نیز افزایش یافته است. پیش بینی آینده دشوار است.
به گفته وی، در شرایط فاجعه عمومی کشور، شرایط می‌تواند هم به سمت کاهش و هم به سمت افزایش وجهه دولت فعلی تبدیل شود. همه این امور به این بستگی دارد که اردوغان چگونه می‌تواند اوضاع را به نفع خود تغییر دهد. توانایی ترکیه برای حفظ نفوذ حداقل در آسیای مرکزی همچنان پابرجاست، اما تردیدها مبنی بر اینکه ترکیه بتواند در سال‌های آتی سرمایه‌گذاری‌های کلان را در منطقه تزریق کند، پیش از چین، روسیه و دیگر مراکز، با توجه به واقعیت‌های کنونی، قویتر خواهد شد.
پایان پیام/ح